سران قریش كه فرماندهى این سپاه را به عهده داشتند، با توجه به نفرات و تجهیزات جـنـگـى فـراوان خـود، نـقـشـه جـنـگ را چـنـان طـراحـى كـرده بـودنـد كـه بـه خـیـال خـود بـا این یورش، مسلمانان را به كلّى نابود سازند و براى همیشه از دست حضرت محمّد(صلى الله علیه و آله) و پیروان او آسوده شوند!

زمـانـى كـه گـزارش تـحرّك قریش به اطلاع پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله) رسید، حضرت، شوراى نظامى تشكیل داد.

در ایـن شـورا سـلمـان فـارسـى پـیـشـنهاد كرد كه در قسمت‎هاى نفوذپذیر اطراف مدینه خندقى كنده شود كه مانع عبور و تهاجم دشمن به شهر گردد.

ایـن پـیشنهاد را همه قبول كردند و تصویب شد و ظرف چند روز با همّت و تلاش مسلمانان خندق آماده گردید.

خـنـدقـى كـه پـهـنـاى آن بـه قـدرى بود كه سواران دشمن نمى‎توانستند از آن با پرش بـگـذرنـد و عـمـق آن نیز به اندازه‎اى بود كه اگر كسى وارد آن مى‎شد به آسانى نمى‎توانست بیرون بیاید.

سپاه قدرتمند شرك با همكارى یهود از راه رسید.

آنان تصوّر مى‎كردند كه مانند گذشته در بیابان‎هاى اطراف مدینه با مسلمانان روبرو خـواهـنـد شـد، ولى ایـن بار اثرى از آنان در بیرون شهر ندیده و به پیشروى خود ادامه دادنـد و به دروازه شهر رسیدند و مشاهده خندقى ژرف و عریض در نقاط نفوذ پذیر مدینه، آنان را حیرت‎زده ساخت .

زیـرا اسـتفاده از خندق در جنگ‎هاى عرب بى سابقه بود، ناگزیر از آن سوى خندق شهر را محاصره كردند. مـحـاصـره مـدیـنـه مـطـابـق بـعـضـى از روایـات حـدود یـك مـاه بـه طول انجامید.

سـربـازان قـریـش هـر وقـت بـه فـكـر عـبـور از خـنـدق مـى‎افـتـادند، با مقاومت مسلمانان و پاسداران خندق كه با فاصله‎هاى كوتاهى در سنگرهاى دفاعى موضع گرفته بودند، روبـرو مـى‎شـدند و سپاه اسلام هر نوع اندیشه تجاوز را با تیراندازى و پرتاب سنگ پاسخ مى‎گفت .

تـیـرانـدازى از هـر دو طـرف روز و شـب ادامه داشت و هیچ یك از طرفین بر دیگرى پیروز نمى‎شد.

از طـرف دیـگر، محاصره مدینه توسط چنین لشگرى انبوه، روحیه بسیارى از مسلمانان را بـه شـدت تضعیف كرد، به ویژه آن كه خبر پیمان‎شكنى قبیله یهود بنى قریظه نیز فاش شـد و مـعـلوم گـردیـد كـه ایـن قـبـیـله بـه بـت پـرسـتـان قـول داده‎انـد كه به محض عبور آنان از خندق مسلمانان را از این سوى خندق از پشت جبهه، مورد هجوم قرار دهند.

قرآن مجید وضع دشوار و بحرانى مسلمانان را در جریان این محاصره در سوره احزاب به خوبى ترسیم كرده است:

یَا ایُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذكُرُوا نِعمَةَ اللهِ عَلَیكُم إِذ جَاتكُم جُنُودٌ فَارسَلنَا عَلَیهِم رِیحا وَجُنُودا لَم تَرَوهَا وَ كَانَ اللهُ بِمَا تَعمَلُونَ بَصِیرا إِذ جَاءُوكُم مِن فَوقِكُم وَ مِن اسفَلَ مِنكُم وَ إِذ زَاغـَت الاَْبـْصـَارُ وَ بـَلَغـَتْ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَ هُنَالِكَ ابتُلِىَ المـُؤمـِنـُونَ وَ زُلزِلُوا زِلزَالا شـَدِیـدا وَ إِذ یـَقُولُ المُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِى قُلُوبِهِم مَرَضٌ مَا وَعـَدَنـَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلا غُرُورا وَ إِذ قَالَت طَائِفَةٌ مِنهُم یَا اهلَ یَثرِبَ لاَ مُقَامَ لَكُم فَارجِعُوا وَ یـَسـتـَاذِنُ فـَرِیقٌ مِنهُم النَّبِىَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَورَةٌ وَ مَا هِیَ بِعَورَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلا فـِرَارا وَ لَو دُخـِلَت عـَلَیـهـِم مـِن اقطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الفِتنَةَ لاََّتَوهَا وَ مَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلا یَسِیرا ؛

- اى كـسـانـى كـه ایـمـان آورده‎ایـد! نـعـمـت خدا را بر خود به یاد آورید در آن هنگام كه لشـكـرهـایـى (عـظـیـم) بـه سـراغ شـمـا آمـدنـد؛ ولى مـا بـاد و طـوفـان سختى بر آنان فرستادیم و لشكریانى كه آنها را نمى‎دیدید (و به این وسیله آنها را در هم شكستیم)؛ و خداوند همیشه به آنچه انجام مى‎دهید بینا بوده است .

-  (بـه خـاطـر بـیـاورید) زمانى را كه آنها از طرف بالا و پایین (شهر) بر شما وارد شدند (و مدینه را محاصره كردند) و زمانى را كه چشم‎ها از شدت وحشت خیره شده و جان‎ها به لب رسیده بود، و گمان‎هاى گوناگون بدى به خدا مى‎بردید.

-  آنجا بود كه مؤمنان آزمایش شدند و تكان سختى خوردند!

-  و (نـیـز) بـه خـاطـر آوریـد زمـانـى را كـه مـنـافقان و بیماردلان مى‎گفتند: (خدا و پیامبرش جز وعده‎هاى دروغین به ما نداده‎اند!)

-  و (نـیـز) بـه خـاطـر آوریـد زمـانـى را كـه گـروهـى از آنـهـا گـفـتـنـد: (اى اهـل یثرب (اى مردم مدینه)! اینجا جاى توقف شما نیست؛ به خانه‎هاى خود بازگردید!) و گـروهـى از آنـان از پـیامبر اجازه بازگشت مى‎خواستند و مى‎گفتند: (خانه‎هاى ما بى حفاظ است!)، در حالى كه بى حفاظ نبود؛ آنها فقط مى‎خواستند (از جنگ) فرار كنند.

-  آنـها چنان بودند كه اگر دشمنان از اطراف مدینه بر آنان وارد مى‎شدند و پیشنهاد بـازگـشـت بـه سـوى شـرك بـه آنـان مـى‎كـردند مى‎پذیرفتند، و جز مدت كمى (براى انتخاب این راه) درنگ نمى‎كردند! (1)

بـا تـوجه بـه هـمـه مـشكلات دفاعى، خندق همچنان مانع عبور سپاه احزاب شده و ادامه این وضع براى آنان سخت و گران بود.

زیـرا هـوا رو بـه سردى مى‎رفت و آذوقه و علوفه‎اى كه تدارك دیده بودند تنها براى جنگ كوتاه مدّتى مانند جنگ (بَدر) و (اُحُد) بود، بـا طـول كـشـیـدن مـحاصره، كمبود علوفه و آذوقه به آنان فشار مى‎آورد و مى‎رفت كه حـمـاسـه و شـور جـنـگ از سـرشـان بـیـرون رود و سـسـتـى و خـسـتـگـى در روحـیـّه آنـان تزلزل ایجاد كند.

از ایـن جـهـت سـران سـپـاه چـاره‎اى جز این ندیدند كه رزمندگان دلاور و تواناى خود را از خندق عبور دهند و به گونه‎اى بن بست موجود جنگ را بشكنند.

بـنـابـر ایـن، پـنـج نفر از قهرمانان لشگر احزاب، اسب‎هاى خود را در اطراف خندق به تاخت و تاز در آورده و از نقطه تنگ و باریكى به جانب دیگر خندق پریدند و براى جنگ تن به تن هماورد خواستند.(2)

یكى از این جنگاوران، قهرمان نامدار عرب به نام(عمرو بن عبدَوُدّ) بود كه نیرومندترین و دلاورترین مرد رزمنده عرب به شمار مى‎رفت .

او را با هزار مرد جنگى برابر مى‎دانستند، و چون در سرزمینى به نام یَلیَل به تنهایى بر یك گروه دشمن پیروز شده بود، فارس یَلیَل شهرت داشت .

عـمـرو در جـنـگ بـدر شـركـت كـرد و زخـمـى شـد. بـه هـمـیـن دلیـل از شـركـت در جـنـگ اُحُد باز مانده و اینك در جنگ خندق براى آن كه حضور خود را نشان دهد، خود را نشاندار ساخته بود.

عمرو پس از پرش از خندق، فریاد زد: (هَل مِن مُبارز)

و چون كسى از مسلمانان آماده مقابله با او نشد، جسورتر گشت و عقائد مسلمانان را به باد استهزاء گرفت و گفت:

شـمـا كـه مـى‎گـویید كشتگان شما در بهشت و مقتولین ما در دوزخ قرار دارند، آیا یكى از شما نیست كه من او را به بهشت بفرستم و یا او مرا به دوزخ روانه كند؟!

سپس اشعارى حماسى خواند و ضمن آن گفت:

لله لله وَ لَقَد بَحَحتُ عَنِ النِّداءِ غغغ بِجَمعِكُم هَل مِن مُبارِزٍ لله لله لله؛ بـس كـه فـریـاد كـشـیـدم و در مـیـان جـمـعـیت شما مبارز طلبیدم، صدایم گرفت!، آیا هماوردى نیست تا با من نبرد كند؟

نـعـره‎هـاى پـى در پـى عـمـرو، چـنـان رعـب و وحـشـت در دل‎هـاى مـسـلمـانـان افـكـنـده بـود كـه در جـاى خـود مـیـخـكـوب شـده، قـدرت حـركـت و عـكس العمل از آنان سلب شده بود.(3)

هـر بار كه فریاد عمرو براى مبارزه بلند مى‎شد، فقط حضرت على(علیه‎السّلام) برمى‎خاست و از پـیـامـبـر(صـلى الله علیه و آله) اجازه مى‎خواست كه به میدان برود ولى پیامبر موافقت نمى‎كرد.

این كار سه بار تكرار شد. آخرین بار حضرت على(علیه السلام) باز اجازه مبارزه خواست، پیامبر به على (علیه‎السلام) فرمود: این عمرو بن عبدَوَدّ است!

امام على(علیه السلام) فرمود: من هم على هستم!(4) 

حضرت عـلى(عـلیـه‎السلام) كـه بـه مـیـدان جـنـگ رهـسـپـار شـد، در آن حال پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله) فرمود:

«بَرَزَ الاِْیمَانَ كُلُّهُ اِلى شِرْكِ كُلِّهِ؛ تمام ایمان در برابر تمام شرك قرار گرفته است.»(5)   

این بیان به خوبى نشان مى‎دهد كه پیروزى یكى از دو نفر بر دیگرى، پیروزى ایمان بر كفر یا پیروزى كفر بر ایمان بود، و به تعبیر دیگر كارزارى بود سرنوشت ساز كه آینده ایمان و شرك را مشخّص مى‎كرد.

پیامبر شمشیر خود را به حضرت على(علیه‎السلام) داد، عمامه مخصوصى بر سر او بست و در حقّ او چنین دعا كرد:

خداوندا على را از هر بدى حفظ بنما، پروردگارا در روز بدر، عبیدة بن الحارث و در جنگ احد شیر خدا حمزه از من گرفته شد، پروردگارا على را از گزند دشمن حفظ بنما.

سپس این آیه را خواند:

«رَبِّ لا تَذَرنى فَردا وَ انتَ خَیرُ الوارِثینَ(6) ؛ بار الها مرا تنها مگذار و تو بهترین وارثى .»(7)

حضرت على(علیه‎السلام) براى جبران تاخیر با سرعت هرچه زیادتر به راه افتاد و رجزى بر وزن و قافیه رَجَز حریف سرود و فرمود:

لله لله لا تَعجَلَنَّ فَقَد اتاكَ غغغ مُجیبٌ صَوتِكَ غَیرُ عاجِزٍ لله لله لله؛ عجله نكن! پاسخگوى نیرومندى به میدان تو آمد.

سـراسـر بـدن حضرت عـلى(علیه‎السلام) زیر سلاح‎هاى آهن قرار گرفت و چشمان او از میان كلاه‎خود مى‎درخشید.

عمرو خواست حریف خود را بشناسد. به حضرت على(علیه السلام) گفت: تو كیستى؟

امام على(علیه‎السلام) كه به صراحت لهجه معروف بود، فرمود: على فرزند ابوطالب .

عمرو گفت:

مـن خـون تـو را نـمـى‎ریـزم ، زیـرا پـدر تو از دوستان دیرینه من بود، من در فكر پسر عـمـوى تـو هستم كه تو را به چه اطمینان به میدان من فرستاده است، من مى‎توانم تو را بـا نـوك نـیزه‎ام بردارم و میان زمین و آسمان نگاهدارم، در حالى كه نه مرده باشى و نه زنده .

ابن ابى الحدید مى‎گوید:

استاد تاریخ من (ابوالخیر) هر موقع این بخش از تاریخ را شرح مى‎داد، چنین مى‎گفت:

عـمـرو در حقیقت از نبرد با على(علیه‎السلام) مى‎ترسید، زیرا او در جنگ بَدر و اُحُد حاضر بود و دلاورى‎هاى على(علیه‎السلام) را دیده بود.

از این جهت، مى‎خواست على(علیه‎السلام) را از نبرد با خود منصرف سازد.

حضرت على(علیه‎السلام) فرمود:

تـو غـُصـّه مـرگ مـرا مـخور، من در هر دو حالت(كشته شوم و یا بكشم) سعادتمند بوده و جایگاه من بهشت است؛ ولى در همه احوال دوزخ انتظار تو را مى‎كشد.

عمرو لبخندى زد و گفت:  عـلى ! ایـن تـقـسـیـم عـادلانـه نـیـسـت، بـهـشـت و دوزخ هـر دو مال تو باشد.

در ایـن هـنـگـام على علیه السّلام او را به یاد پیمانى انداخت كه روزى دست در پرده كعبه كرده و با خدا پیمان بسته بود كه :

هر قهرمانى در میدان نبرد سه پیشنهاد كند، یكى از آنها را بپذیرد.

حضرت امیرالمؤمنین على(علیه‎السلام) از این رو پیشنهاد كرد كه نخست اسلام را بپذیرد.

عمرو گفت: على! از این بگذر كه ممكن نیست .

امام على(علیه‎السلام) فرمود: دست از نبرد بردار و محمد را به حال خود واگذار، و از معركه جنگ بیرون رو.

عمرو گفت:

پـذیرفتن این مطلب براى من وسیله سرافكندى است، فردا شعراى عرب، زبان به هجو و بدگویى من مى‎گشایند، و تصوّر مى‎كنند كه من از ترس به چنین كارى دست زدم .

امام على(علیه‎السلام) فرمود:

اكنون حریف تو پیاده است، تو نیز از اسب پیاده شو تا با هم نبرد كنیم

.

وِى گفت:

عـلى! ایـن یـك پـیـشـنـهـاد نـاچـیـزى اسـت كـه هـرگـز تـصوّر نمى‎كردم عربى از من چنین درخواستى بنماید.(8) 

سپس نبرد میان دو قهرمان به شدت آغاز گردید و گَرد و غُبار اطراف دو قهرمان را فرا گرفت و تماشا گران از وضع آنان بى خبر بودند.

تـنـها صداى ضربات شمشیر بود كه با برخورد آلات دفاعى از سپر و زِرِه به گوش مى‎رسید.

پس از زد و خوردهایى عمرو شمشیر خود را متوجه سَرِ حضرت على(علیه‎السلام) كرد، حـضـرت امـیرالمؤ منین على(علیه‎السلام) ضربت او را با سپر مخصوص دفع كرد، با این حال شكافى در سَرِ وِى پدید آورد؛ اما امـام عـلى(عـلیـه‎السلام) از فرصت استفاده كرد و ضربتى بُرّنده بر پاى حریف وارد سـاخـت كـه هـر دو یـا یـك پـاى او را قطع كرد و عمرو قهرمان بزرگ قریش نقش بر زمین گشت .

صداى تكبیر از میان گرد و غبار كه نشانه پیروزى على(علیه‎السلام) بود بلند شد.

مـنـظـره بـه خـاك غـلطـیـدن عـمـرو آن چـنـان تـرس و رعـبـى در دل قـهـرمـانـانى كه در پشت سر عمرو ایستاده بودند افكند، كه بى اختیار عنان اسب‎ها را متوجه خندق كرده و همگى به لشگرگاه خود بازگشتند.

جز نوفل كه اسب وى در وسط خندق سقوط كرد و سخت به زمین خورد و ماموران خندق او را سنگباران نمودند، اما وى با صداى بلند گفت:

این طرز كشتن، دور از جوانمردى است، یك نفر فرود آید با هم نبرد كنیم .

ناگاه حضرت على(علیه‎السلام) با آن كه از زخم سَر، درد مى‎كشید، وارد خندق گردید و او را كُشت .

وحـشـت و بـُهـت سـراسر لشگر شرك را فرا گرفته و بیش از همه ابوسفیان مبهوت شده بود.

او تصوّر مى‎كرد كه مسلمانان بدن نوفل را براى گرفتن انتقام حمزه، "مُثلِه" (9) خواهند كرد.

كسى را فرستاد كه جسد او را به ده هزار دینار بخرد. پیامبر(صلى الله علیه و آله) فرمود:

نعش را بدهید كه پول مرده در اسلام حرام است .

ظـاهـرا عـلى(عـلیـه‎السـلام) قـهـرمانى را كشته بود، ولى در حقیقت افرادى را كه از شنیدن نـعـره‎هـاى دلخـراش عـمـرو رعـشه بر اندام آنها افتاده بود، زنده كرد و یك ارتش ده هزار نـفـرى را كـه بـراى پـایان دادن حكومت جوان اسلام كمر بسته بودند؛ مرعوب و وحشت زده ساخت .

اگر پیروزى از آنِ عمرو بود، معلوم مى‎شد كه ارزش این فداكارى چقدر بوده است؟

وقـتـى حضرت عـلى(عـلیـه‎السلام) خـدمـت پـیـامـبـر(صـلى الله عـلیـه و آله) رسـیـد، رسول خدا(صلى الله علیه و آله) ارزش ضربت حضرت على(علیه‎السلام) را چنین برآورد كرد:

«ضَربَةُ عَلِی یَومَ الخَندَقِ اَفضَلُ مِن عِبادَةِ الثّقلین؛ ارزش این فداكارى بالاتر از عبادت تمام جنّ و انس ‍ است.(10) 

زیرا در سایه شكست بزرگترین قهرمان كفر، عموم مسلمانان عزیز مى‎شدند و ملّت شرك، خوار و ذلیل گردید.

---

پی‎نوشت‎ها:

1- احزاب، آیه 9 ـ 14.

2- تاریخ طبرى، ج 2، ص 239/ طبقات كبرى، ج 2، ص 68 .

3- واقـدى رعـب شـدیـد مـسلمانان را با این جمله مجسّم مى‎كند: كَانَّ فَوقَ رُؤُسِهُمُ الطَّیر: گویى بر سرشان پرنده نشسته بود. كتاب المغازى، ج 2، ص 470، ط ـ اعلمى .

4- ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 248 .

5- بحارالانوار، ج 20، ص 215 .

6- سوره انبیاء، آیه 89 .

7- كنزالفوائد، ص 137 .

8- بحارالانوار، ج20، ص 227 .

9- مُثله كردن، یعنى: قطعه قطعه كردن بدن شخص .

10- بحارالانوار، ج20، ص 216/ مستدرك حاكم، ج 3، ص 32 .

برگرفته از کتاب الگوهاى رفتارى امام على(علیه‎السلام)، ج اول، مرحوم محمد دشتى .

تنظیم گروه دین و اندیشه تبیان، هدهدی .

نظرات شما عزیزان: